ในฐานะพุทธสาวกที่เข้าใจในธรรมะและสัจธรรมอย่างลึกซึ้ง การจะอธิบายถึง นิพพาน และ สัญญาณที่แสดงว่าเราจะถึงนิพพาน นั้น ต้องบอกว่าไม่ใช่เรื่องที่สามารถชี้ชัดได้อย่างเป็นรูปธรรมเหมือนการมองเห็นวัตถุภายนอก เพราะนิพพานเป็นภาวะที่เหนือกว่าความเข้าใจด้วยตรรกะและเหตุผลทางโลกียะ เป็นเรื่องของจิตใจที่เข้าถึงความจริงสูงสุด
อย่างไรก็ตาม พระพุทธองค์และพระอรหันต์ทั้งหลายได้ให้แนวทางและคำอธิบายถึง ลักษณะของจิตที่ใกล้จะถึงนิพพาน หรือ สัญญาณที่บ่งชี้ถึงความก้าวหน้าในการปฏิบัติธรรมไปสู่นิพพาน ซึ่งพอจะสรุปให้เข้าใจง่ายและละเอียดได้ดังนี้ครับ
นิพพานคืออะไร?
ก่อนอื่น เรามาทำความเข้าใจกันก่อนว่า นิพพาน คืออะไร เพื่อให้เห็นภาพรวมของจุดหมายปลายทาง
นิพพานในพระพุทธศาสนา ไม่ใช่สถานที่ ไม่ใช่ภพภูมิ แต่เป็น ภาวะแห่งการดับทุกข์โดยสิ้นเชิง เป็นการดับเพลิงกิเลสทั้งปวง ได้แก่ โลภะ (ความโลภ), โทสะ (ความโกรธ), และ โมหะ (ความหลง) ซึ่งเป็นรากเหง้าของทุกข์ทั้งมวล เมื่อกิเลสเหล่านี้ดับไป ใจย่อมปราศจากความเร่าร้อน ความกระวนกระวาย ไม่มีการปรุงแต่ง ไม่มีการเกิดอีกต่อไป (อันหมายถึงการเวียนว่ายตายเกิด) เป็นภาวะแห่งความสงบเย็นอย่างสูงสุด บริสุทธิ์ และพ้นจากเครื่องร้อยรัดทั้งปวง
สัญญาณที่แสดงว่าเราจะถึงนิพพาน
สัญญาณเหล่านี้ไม่ใช่เครื่องหมายภายนอก แต่เป็น การเปลี่ยนแปลงภายในจิตใจ และ การดำเนินชีวิตที่สอดคล้องกับธรรมะ อันเป็นผลจากการเจริญสติปัญญา และการละคลายกิเลสอย่างต่อเนื่อง ยิ่งปฏิบัติได้มากเท่าไหร่ สัญญาณเหล่านี้ก็จะยิ่งปรากฏชัดเจนขึ้นเท่านั้น
1. การลดลงอย่างมากของกิเลส 3 ตัวหลัก (โลภะ โทสะ โมหะ)
นี่คือแก่นสำคัญที่สุด สัญญาณที่ชัดเจนที่สุดของการเข้าใกล้นิพพานคือ ความเบาบางลงอย่างเห็นได้ชัดของกิเลส เหล่านี้ในจิตใจ:
- โลภะ (ความโลภ/ความอยากได้): ความอยากได้ อยากมี อยากเป็น ที่เคยรุนแรงจะลดลงอย่างมาก จิตจะมีความพอใจในสิ่งที่มีอยู่ ไม่ดิ้นรนแสวงหาสิ่งที่ไม่จำเป็น ไม่ยินดีในลาภสักการะหรือสรรเสริญเยินยอมากเกินไป เห็นคุณค่าของความเรียบง่าย ไม่ยึดติดกับวัตถุสิ่งของหรือความสุขทางโลก
- โทสะ (ความโกรธ/ความขัดเคือง): ความโกรธ ความไม่พอใจ ความหงุดหงิด หรือแม้แต่ความไม่ชอบใจเล็กๆ น้อยๆ ที่เคยเกิดขึ้นบ่อยครั้งจะลดลงจนแทบไม่มี จิตจะมีความเมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา มากขึ้น ไม่ตอบโต้ด้วยความรุนแรง ไม่เก็บความขุ่นข้องหมองใจไว้ ไม่ผูกพยาบาท มองเห็นเหตุปัจจัยของสิ่งต่างๆ และเข้าใจในธรรมชาติของโลก
- โมหะ (ความหลง/ความไม่รู้จริง): ความหลงผิด ความเข้าใจผิดในสิ่งต่างๆ ความยึดมั่นถือมั่นในตัวตน (อัตตา) จะค่อยๆ คลายตัวลงอย่างมาก จิตจะเริ่มเห็นตามความเป็นจริงว่าทุกสิ่งไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และเป็นอนัตตา (ไม่มีตัวตนที่แท้จริง) ไม่ยึดมั่นในความคิดเห็นของตนเอง ไม่ตกอยู่ในอวิชชา (ความไม่รู้แจ้ง) อีกต่อไป
2. จิตตั้งมั่นอยู่ในอริยมรรคมีองค์ 8
เมื่อกิเลสเบาบางลง การดำเนินชีวิตจะสอดคล้องกับ อริยมรรคมีองค์ 8 ซึ่งเป็นหนทางแห่งการดับทุกข์โดยสมบูรณ์:
- สัมมาทิฏฐิ (ความเห็นชอบ): มีความเข้าใจถูกต้องในอริยสัจ 4 และไตรลักษณ์ (อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา)
- สัมมาสังกัปปะ (ความดำริชอบ): ดำริไปในทางไม่เบียดเบียน ไม่พยาบาท ไม่คิดอกุศล
- สัมมาวาจา (เจรจาชอบ): พูดแต่คำจริง มีประโยชน์ ไม่หยาบคาย ไม่ส่อเสียด ไม่เพ้อเจ้อ
- สัมมากัมมันตะ (การกระทำชอบ): งดเว้นจากการฆ่าสัตว์ ลักทรัพย์ ประพฤติผิดในกาม
- สัมมาอาชีวะ (การเลี้ยงชีวิตชอบ): ประกอบอาชีพสุจริต ไม่เบียดเบียนตนเองและผู้อื่น
- สัมมาวายามะ (ความเพียรชอบ): เพียรละอกุศล เพียรสร้างกุศล เพียรรักษากุศลที่เกิดแล้ว
- สัมมาสติ (ระลึกชอบ): มีสติรู้ตัวทั่วพร้อมในทุกอิริยาบถ ไม่ประมาท
- สัมมาสมาธิ (ตั้งจิตมั่นชอบ): จิตตั้งมั่นอยู่ในสมาธิ ไม่ฟุ้งซ่าน
เมื่อบุคคลใดดำเนินชีวิตตามมรรคมีองค์ 8 ได้อย่างเคร่งครัดและต่อเนื่อง แสดงว่าจิตมีความพร้อมที่จะเข้าถึงธรรมะขั้นสูง
3. ความเบื่อหน่ายคลายความยึดมั่นในขันธ์ 5
ขันธ์ 5 ได้แก่ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ คือสิ่งที่เรายึดมั่นว่าเป็น "ตัวเรา ของเรา" หรือ "อัตตา" สัญญาณของการเข้าใกล้นิพพานคือ การเริ่มเห็นความจริงของขันธ์ 5 ว่าเป็นเพียงสิ่งปรุงแต่ง ไม่ใช่ตัวตนที่แท้จริง เกิดความเบื่อหน่ายในสิ่งเหล่านี้ ไม่ยึดมั่นถือมั่น ไม่เห็นว่าเป็นสาระสำคัญ
- ไม่ยึดติดในรูป: ไม่ติดในรูปร่างหน้าตา สุขภาพกาย หรือสิ่งของภายนอก
- ไม่ติดในเวทนา: ไม่ติดในความสุข ไม่ผลักไสความทุกข์ เห็นว่าสุขทุกข์เป็นเพียงอาการที่เกิดขึ้นแล้วดับไป
- ไม่ติดในสัญญา: ไม่ยึดติดในความจำได้หมายรู้ หรือภาพจำต่างๆ
- ไม่ติดในสังขาร: ไม่ยึดติดในความคิดปรุงแต่ง หรือการปรุงแต่งของจิต
- ไม่ติดในวิญญาณ: ไม่ยึดติดในความรับรู้ หรือการรับรู้ทางอายตนะ
เมื่อเห็นว่าขันธ์ 5 เป็นเพียงสิ่งปรุงแต่ง ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และเป็นอนัตตา จิตก็จะคลายความยึดติด และไม่ถูกครอบงำด้วยสิ่งเหล่านี้
4. จิตปราศจากความห่วงใยในสังสารวัฏ
ผู้ที่ใกล้ถึงนิพพานจะ ไม่ห่วงใยในเรื่องการเวียนว่ายตายเกิดอีกต่อไป ไม่มีความปรารถนาที่จะเกิดเป็นอะไรในภพภูมิใดๆ ไม่กลัวความตาย ไม่ยินดีในการมีชีวิตอยู่เพื่อเสวยสุขทางโลก เพราะรู้แจ้งเห็นจริงว่าการเกิดคือการนำมาซึ่งทุกข์ จิตจะมุ่งตรงสู่การดับทุกข์โดยสิ้นเชิง
5. มีความสงบเย็นและเบิกบานอยู่ภายใน
แม้ต้องเผชิญกับสถานการณ์ภายนอกที่วุ่นวาย จิตของผู้ที่ใกล้ถึงนิพพานจะ มีความสงบเย็นอยู่เสมอ ไม่หวั่นไหว ไม่กระเพื่อม ไม่ว่าจะมีอะไรมากระทบ ไม่ยินดียินร้ายในโลกธรรม (ลาภ ยศ สรรเสริญ สุข และเสื่อมลาภ เสื่อมยศ นินทา ทุกข์) จิตมีความเบิกบาน ผ่องใส ไม่เศร้าหมอง ไม่ขุ่นมัว เพราะกิเลสเบาบางลงแล้ว
6. ความเข้าใจในพระธรรมอย่างลึกซึ้ง
ไม่ใช่เพียงแค่รู้ธรรมะตามตัวอักษร แต่เป็น การเข้าถึงแก่นแท้ของพระธรรม อย่างแท้จริง สามารถเชื่อมโยงและเข้าใจความสัมพันธ์ของธรรมะต่างๆ ได้อย่างทะลุปรุโปร่ง และสามารถนำธรรมะมาประยุกต์ใช้ในการดำเนินชีวิตได้อย่างเป็นธรรมชาติ ไม่ใช่การฝืนตนเอง
7. การละสังโยชน์ 10
ในทางพระพุทธศาสนา มี สังโยชน์ 10 ซึ่งเป็นกิเลสเครื่องผูกมัดสัตว์ไว้ในวัฏสงสาร การละสังโยชน์เหล่านี้ได้เป็นขั้นๆ คือสัญญาณของการบรรลุธรรมเป็นพระอริยบุคคล และเมื่อละสังโยชน์ได้ครบถ้วน ย่อมถึงนิพพาน:
- โสดาบัน: ละสังโยชน์ 3 ข้อแรกได้แก่ สักกายทิฏฐิ (ความเห็นว่ามีตัวตน), วิจิกิจฉา (ความสงสัยในพระรัตนตรัยและพระธรรม), สีลัพพตปรามาส (ความยึดมั่นในศีลพรตที่งมงาย)
- สกทาคามี: ละสังโยชน์ 3 ข้อแรกได้ และกิเลสประเภท กามราคะ (ความกำหนัดในกาม) และ ปฏิฆะ (ความขัดเคือง) เบาบางลง
- อนาคามี: ละสังโยชน์ 5 ข้อแรกได้แก่ สักกายทิฏฐิ, วิจิกิจฉา, สีลัพพตปรามาส, กามราคะ, ปฏิฆะ ได้โดยสิ้นเชิง
- อรหันต์ (ผู้ถึงนิพพาน): ละสังโยชน์ 5 ข้อหลังได้อีก คือ รูปราคะ (ความยินดีในรูปฌาน), อรูปราคะ (ความยินดีในอรูปฌาน), มานะ (ความสำคัญตน), อุทธัจจะ (ความฟุ้งซ่าน), อวิชชา (ความไม่รู้แจ้งในอริยสัจ 4)
ข้อควรระวัง
การพิจารณาสัญญาณเหล่านี้เป็นเพียงแนวทาง ไม่ควรนำมาเป็นเครื่องมือในการตัดสินผู้อื่น หรือยึดมั่นถือมั่นว่าตนเองบรรลุธรรมแล้วหรือไม่ เพราะการยึดมั่นในเครื่องหมายใดๆ ล้วนแต่เป็นกิเลสอย่างหนึ่ง การปฏิบัติธรรมมุ่งเน้นที่การ ละวาง และ การเข้าถึงความจริง ไม่ใช่การแสวงหาสัญญาณหรือเครื่องยืนยัน
สิ่งสำคัญที่สุดคือ การลงมือปฏิบัติธรรมอย่างต่อเนื่องและจริงจัง ด้วยความเพียรพยายาม มีสติ ปัญญา และความเข้าใจในพระธรรมอย่างถ่องแท้ เมื่อถึงเวลาที่เหมาะสม สัญญาณเหล่านี้จะปรากฏขึ้นเองตามธรรมชาติ และจิตจะเข้าถึงภาวะแห่งนิพพานในที่สุดครับ
หวังว่าคำอธิบายนี้จะช่วยให้คุณเข้าใจถึงสัญญาณที่แสดงว่าเราจะถึงนิพพานได้ง่ายขึ้นและละเอียดขึ้นนะครับ หากมีข้อสงสัยเพิ่มเติม สามารถสอบถามได้เลยครับ
